Heceli Nazım Şekilleri

MANİ

Anonim halk şiirinin en önemli nazım şekli olan ve tekke şiirinde de kullanılan mani şekli, aşık şiirinde de karşımıza çıkmaktadır. Aşıklar arasında mani söyleyenler bulunmaktadır. Mumama, lugaz gibi ''askı'' geleneğine bağlı manilerin yanı sıra, halk hikayesi içinde de aşıkların mani söyledikleri görülmektedir.

Gittim dostum bağına

Kondum gül budağına

Ötemedim kar yağdı

Gönlümüzün bağına

Geçtim devletten vardan

Bütün dosttan ağyardan

Zülal ihtiyar amma

Gönül ayrılmaz yardan

KOŞMA

Mani gibi kendine özgü yönleri olan nazım şekli bir kenarda bırakılacak olursa aşık şiirinin yegane nazım şeklinin ''koşma'' olduğu söylenebilir. Diğerlerinden görece dörtlük sayısı daha fazla olan destanlardan başlayarak varsağı, semai, ağıt, koçaklama, güzelleme gibi bir çok şiir türü koşma nazım şekliyle ortaya konmuştur. Bütün bu zenginlik ise, koşmanın bir çok nedenle farklı adlar almasını sağlamıştır. Bu farklı adlandırmalar bazen şekle yönelik bazen de konuya ve ezgiye yönelik olabilmektedir.

A. Asıl Koşma:

''Düz koşma'' ya da ''adi koşma'' da denilen asıl koşma, genellikle 8 ve 11 heceli, 4+4, 6+5 veya 4+4+3 duraklı dizelerin oluşturduğu dörtlüklerden kurulur. Dörtlük sayısı, genellikle 3 ile 5 arasında değişmektedir. Türk halk şiirinin en çok kullanılan biçimidir.

B. Kelime oyunu ile kurulan koşmalar:

1. Dedim-Dedi'li koşma : Aşık ve sevgilinin ''dedim-dedi''li ifadelerle başlayan karşılıklı manzum konuşmalarını içerek koşmalardır. Bu tip koşmalarda, seven ve sevilen arasında geçen karşılıklı çekişmenin aşık tarafından dile getirildiğine de sıkla rastlanmaktadır.

Dedim bu Ömer'in aklını aldın

Dedi sevdiğine pişman mı oldun

Dedim dilber niçün sararıp soldun

Dedi hep çektiğim dil yarasıdır

      

       2. Tecnis: Güçlü örneklerine Azerbaycan sahasında rastladığımız bu koşma çeşidi kafiyelerinin cinaslı oluşuyla diğerlerinden ayrılır:

Gevheri der benim yarim güzeldir

Güzel ağız, güzel gözlü güzeldir

Güzeli de güzel eden göz eldir

Anın için aşık oldum o yara

     3. Koşma şarkı:  Koşma hanelerinin son dizeleri aynen tekrar edilir. Kuruluşça ''şarkı''ya benzerler. Dörtlüklerin son dizelerinin aynen tekrarlanması nedeniyle türkülere benzetilmiştir.

  4. Musammat koşma: Sonlarında kafiye bulunan koşma dizelerinin arada sondakine uyan ikinci bir kafiyeye sahip olmalarından dolayı bu koşmalara ''musammat koşma'' denilmiştir. Böylece her bir dize, aynı kafiye de iki parçaya bölünmüş olur. 

       C. Ek Getirilerek Kurulan Koşmalar:

1. Ayaklı koşma: Koşmanın ilk dörtlüğünün ikinci ve dördüncü dizelerinden sonra beş heceli kısa bir dizenin eklenmesiyle oluşan koşma biçimidir.
2.  Yedekli koşma: Hanelerin beyitleri arasına mani ya da değişik dize eklenmesiyle meydana getirilen koşmalara denir. 

        Ç. Kelime Taşırması ile Kurulan Koşmalar:

1. Zincirbent koşma: Hane sonlarındaki kafiye kelimesinin bir sonraki hanenin başında yer almasıyla meydana getirilen koşmalara denir
2. Zincirleme koşma: Dize sonlarındaki kafiye kelimesinin bir sonraki dizenin başında yer almasıyla oluşturulan koşmalara denir.

         D. Karışık Kurulan Koşmalar:

1. Zincirbent ayaklı koşma: Ayaklı koşmaların kısa dizeleri ya da kısa dizelerin son kelimelerini kendisinden sonra gelen dizelerde tekrarlamakla meydana getirilen koşmalara denir.
2. Musammat ayaklı koşma: Hem musammat hem ayaklı koşmanın bütün özzelliklerini bünyelerinde barındırsn koşmalara denir.
3. Musammat zincirbent koşma: Hem musammat hem de zincirbent koşmanın  özelliklerine sahip olan koşmalara denir.

       3. DESTAN