Aşık Tarzı Şiir Geleneğinde Heceli Türler ve Nazım Şekilleri

Önce hece ölçüsü ile oluşturulan şiirler için kullandığımız temel terim ve kavramları tanımlayalım;

Nazım Birimi: Nazım şekillerini belirlemede ölçü olarak kullanılan ve şiirin yapısal açıdan inşasında kullanılan ve kendi içinde organik bütünlüğe sahip bölümlerinden biridir.

Aşık şiirinin nazım birimi ''dörtlüktür.''

Hece Ölçüsü: Aşık tarzının heceli şiirlerinde kullanılan ölçüler ve duraklar. Bunları üç grup halinde ayırabiliriz.

1. 4+4+3 ya da 6+5 duraklı, 11' li heceli olan şiirler.
2. 4+4 ya da serbest duraklı 8 heceli olan şiirler.
3. 4+3 ya da serbest duraklı 7 heceli şiirler

Kafiye Örgüsü (Uyak Düzeni): Belli bir ölçüde söylenmiş olan şiirin içinde uyakların sıralanış ve tekrarlanış kuralları. Aşık şiirinde koşma şekli uyak düzeni ve mani şekli uyak düzeni olmak üzere iki çeşit uyak düzeni vardır. 

• Koşma şekli uyak düzeni 8 ve 11 hece ölçülü şiirlerde ya abab-cccb-dddb ya da abcb-dddb-eeeb şeklindedir. 
• Mani şekli uyak düzeni ise 7 ve 8 hece ölçülü şiirlerde aaba-ccdc-eefe şeklindedir.

Biçim (Hacim):  Nazım birimi dörtlük sayısına bağlı olarak uzunluk ve kısalık veyahut hacim açısından uzun olan destan biçimiyle kısa olan biçimlerin (koşma ve mani) ayırt edilişini sağlayan ölçüt.

• Uzun biçim (destan) en az 5 veya 7 dörtlükten oluşan konuya ve konuyu işleyen aşığın gücüne göre 100 dörtlüğü aşabilen başka bir ifadeyle sınırsız olan biçimdir.
• Kısa biçimler; koşma en az 2 ve en fazla 5 dörtlükten ibaret olan biçimdir. Mani biçimi ise en az bir dörtlükten oluşur. Dörtlük sayısı birden fazla olduğunda ise koşma ve destan biçimlerinin tahditlerine uygun olarak yer aldığı türe göre adlandırılır.

Konu: Şiirde anlatılan şey veya şeyler. Aşık şiirinde konu sınırsızdır. Aşık tarafından herhangi bir nedenle şiirleştirilmeye değer bulunan bir konu ele alınabilir.

Şekil: Şiirin nazım birimi, ölçü ve kafiye örgüsü gibi dış özelliklerine dayalı olarak belirlenmiş yapı. Aşık şirinde koşma ve mani olarak iki şekil vardır.

Anlatım Tutumu (Eda): Yaratıcı veya icracının dinleyicide uyandırmak istediği duygu ve düşünceleri gerçekleştirme amacına yönelik olarak konuya karşı takındığı (övme, yerme, yerinme ''şikayet'', öğüt verme, bilgilendirme ''didaktik'', eğlendirme ''güldürme'', yas tutma ''ağlatma'') gibi geleneksel tavırlar ve bunlara bağlı olarak konuyu işleyiş tarzının her biri. 

• Aşık şiiri bağlamında eda bir başka ifadeyle aşığın, şiirinin mesajının icra bağlamında dinleyicide uyandırmasını beklediği duygusal reaksiyona yönelik olarak konuyu ele alışında ezgiyle bütünleşen ve geleneksel olarak kalıplaşmış anlatım tutumu olarak tanımlanabilir.

• Aşık şiirinde herhangi bir tema yukarıda sayılan yedi edayla veya şekilde ele alınabilir. Bir başka söyleyişle her hangi bir konuyu işleyen bir aşık işlediği konunun icrasıyla dinleyicisi üzerinde yedi açıdan veya aşığın şiiriyle verdiği mesajın niteliği yedi kategoriden birinde ele alınabilir. Çok nadir olarak şiirde birden fazla işleyiş tarzı bulunabilir.

Ezgi: Konu ve anlatım tutumu açısından (şekil ve biçimle ''hacim'' beraber) türü belirleyen geleneksel aşık havası veya havaları.

Tür: Bir nesnenin bir benzerinin üretilebilmesi şartlarını haiz olarak üretilen nesneler grubu. Bu formülün aşık şiiri için uygulanışı; bir aşık şiirinin şekil, ezgi, biçim (hacim) açısından benzerlerinin üretilebilmesi şartlarının belirlendiği ve bu şartlara göre oluşan benzerleriyle birlikte oluşturduğu, kalıplaşmış icra ve geleneksel işlevlere sahip şiir gruplarından her biri, şeklindedir.

Bu şekilde tanımladığımız kavramları kısa formüller halinde göstermek gerekirse;

• Bir aşık şiirinde türün formülasyonu: (şekil + ezgi + biçim(hacim) +geleneksel icra bağlamı = tür) şeklindedir.
• Bir aşık şiirinde şeklin formülasyonu: (nazım birimi + ölçü + kafiye veya uyak şeması = şekil) şekindedir.
• Bir aşık şiirinde ezginin formülasyonu: (konu + anlatım tutumu (eda) + şekil =ezgi) şeklindedir.
• Bir aşık şiirinde biçimin (hacim) formülasyonu: (dörtlük sayısı (uzunluk-kısalık) + konu = Biçim(hacim) şeklindedir.

Bu kavramların tanım ve tür formülasyonuna göre, aşık tarzı şiir geleneğinin heceli türleri şu şekilde tasnif edilebilir: 

1. Biçim(hacim) bakımından

a. Kısa biçimler:  1. Koşma 2. Mani

b. Uzun biçimler: 1. Destan, şeklindedir.

Kısa Biçim: Koşma	En az: 2 dörtlük En çok:5 dörtlük
Kısa biçim: Mani	En az: 1 dörtlük En çok : Türüne göre değişebilir
Uzun içim: Destan	En az: 5 veya 7 dörtlük En çok: Sınırsız

      2. Şekil bakımından:

1. Mani
2. Koşma şeklindedir.

 Heceli şiirlerin şekil şeması

	Ölçü	Nazım birimi	Uyak şeması
Mani	7	dörtlük	aaba
Koşma	5-6-7-8-11 4+4=8 4+4+3=11 6+5=11	dörtlük	Aaaba-cccb-dddb Abcb-dddb-eeeb Abab-cccb-dddb

      3. Ezgi bakımından

1. Ağıt 
2. Güzelleme 
3. Koçaklama
4. Taşlama
5. Semai
6. Varsağı
7. Diğer koşma ve destanlar

      4. Aşık Tarzı Heceli Şiir Türleri

       A. Koşma Türü

1. Koçaklama Koşmalar
2. Güzelleme Koşmalar
3. Ağıt Koşmalar
4. Taşlama Koşmalar
5.  Ezgi, şekil ve konuya bağlı diğer koşmalar

    

      B. Destan Türü

1. Koçaklama destanlar
2. Güzelleme destanlar
3. Ağıt destanlar 
4. Taşlama destanlar
5. Ezgi, şekil ve konuya bağlı diğer destanlar

       C. Semai türü

1. Semai (heceli)
2. Semai (aruzlu)

      D. Varsağı türü

Aşık Tarzı Edebiyat Geleneğinde Heceli Şiirlerin Tür Şeması

Ezgi	Konu	Anlatım Tutumu (eda)	Şekil	Biçim (hacim)	Tür
Koçaklama	Kahramanlar Ve Savaşlar	Övme	Koşma	Koşma Destan	Koçaklama koşma Koçaklama destan
Taşlama	Kişi veya kişileri tenkit	Yerme	Koşma	Koşma Destan	Taşlama koşma Taşlama destan
Güzelleme	Doğa ve insan güzellikleri	Övme	Koşma	Koşma Destan	Güzelleme Koşma Güzelleme destan
Ağıt	Ölen kişi veya kişiler	Yas tutturma	Koşma	Koşma Destan	Ağıt koşma Ağıt destan

Diğer Koşma Havaları	Her konuda olabilir	Nasihat Didaktik Şikayet Mizahi Ve diğer	Koşma	Koşma Destan	Ezgi, şekil ve Konusuna bağlı olarak adlanan diğer koşmalar
Diğer Destan Havaları	Her konuda olabilir	Nasihat Didaktik Şikayet Mizahi Ve diğer	Koşma	Koşma Destan	Ezgi, şekil ve Konusuna bağlı olarak adlanan diğer destanlar
Varsağı havaları	Sevgi ve güzellik	Yiğitleme	Koşma	Destan	Destan türü yoktur
Semai havaları	Ayrılık, sevgi ve güzellik	Güzelleme Methiye	Koşma	Koşma	Destan türü yoktur.